Thomas Alva Edison

Hayatı

Thomas Edison, Ohio eyaletinin Milan kasabasında Samuel Ogden Edison, Jr. ve Nancy Matthews Elliott'un (1810–1871) yedinci çocukları olarak doğdu. Yedi yaşındayken ailesiyle birlikte Michigan'daki Port Huron'a yerleşen Edison, ilköğrenimine yaşadığı bir hastalık dolayısıyla geç başladı. Ancak yaklaşık üç ay sonra algılamasının yavaşlığı nedeniyle okuldan uzaklaştırıldı. Kanada'da daha önce öğretmenlik yapmış olan annesi büyük bir zevkle oğlunun eğitimine evde devam ediyordu. Okuması ve tecrübe edinmesi için onu sık sık teşvik ediyordu ve onu sık sık kontrol ediyordu. Derslerinin çoğu çok iyiydi. Son derece meraklı ve yaratıcı kişiliğe sahip bir çocuk olan Edison, 10 yaşına geldiğinde kendisini fizik ve kimya kitaplarına verdi.Bu arada evlerinin kilerinde bir kimya laboratuvarı kurdu. Özellikle kimya deneylerine ve Volta kaplarından elektrik akımı elde etmeye yönelik araştırmalara ilgi duydu; bir süre sonra arkadaşıyla telgraf yaptı ve Mors alfabesini öğrendi. 12 yaşındaysa duymada güçlük yaşamaya başladı. Bunun sebebi olarak birçok teori ortaya atıldıysa da, Edison'a göre kendisi sağır oldu çünkü kendi kulakları tarafından bir tren vagonuna çekilmişti. 12 yaşına geldiğinde ailesine yardım etmek için Port Huron ile Detroit arasında çalışan trende gazete ve şekerleme satmaya başlayan, ömrünü kurtardığı Jimmie Mackenzie tarafından telgraf operatörlüğü işine başladı. Jimmie'nin Michigan'daki Clemen Dağları'nda J.U. Mackenzie istasyon temsilcisi babası, oğlunun Edison'u kendi kanatları altına almasını ve onu yetiştirmesinden çok minnettardı. Edison'un sağırlığı onu etkilemişti ve yanındaki telegraftan gelen sesleri tekrar duyması için onu teşfik etti. Bu dönemde Edison, telgrafıyla uğraştı arkadaşıda yanında ona yardım ediyordu"mükemmel icat adlı yapıtını okudu ve derinden etkilendi. Bunun üzerine bir yandan komşusunun deneylerini tekrarladı bir yandanda kendi deneylerine ağırlık vererek daha düzenli çalışmaya ve notlar tutmaya başladı. O yıllardaki akıl hocalarından biride telegrafcı ve kaşif Franklin Leonard Pope'tu. Kendisi fakirleşen Edison'a çalışması ve yaşaması için Elizabeth, New Jersey'deki yerini kullanmasına izin verdi.

Elektrikli telgrafla alakalı ilk buluşlarından biride borsadaki değerleri kaydeden bir cihazdı stock ticker. Edison'un kabul görmüş ilk icadı elektrikli oy kaydediciydi, 28 Ekim 1868.

Evliliği

24 Aralık 1871 yılında, 2 ay önce tanışmış olduğu 16 yaşındaki Mary Stilwell ile evlendi. Üç çocukları oldu: Marino Estelle Edison (bilinen adıyla Dot), Thomas Alva Edison, Jr. (bilinen adıyla Dash) ve William Leslie Edison. Mary Edison 9 Ağustos 1884'te hayatını kaybetti.

1880'lerde Fort Myers, Florida'dan bir arsa satın aldı ve daha sonra burada kışları kalmak için kendine küçük bir ev inşa ettirdi. Otomobil endüstrisinin büyük adamı Henry Ford yakın bir zaman sonra Edison'un evinin birkaç yüz metre ötesine taşındı. Bu nedenle Edison ve Ford ölene dek arkadaş kaldılar. 24 Şubat 1886 Edison ikinci evliliğini 19 yaşındaki Mina Miller ile gerçekleştirdi. Bu evliliğinden de üç çocuk sahibi oldu: Madeleine Edison, Charles Edison, ve Theodore Edison.

Thomas Alva Edison, kariyerine New Jersey'deki New ark’ta otomatik tekrarlayıcı ve geliştirilmiş telgraf cihazları ile mucit olarak başlamıştır. Ancak ona ün kazandıran ilk keşfi 1877 yılında geliştirdiği fonograftı. Bu başarı halk tarafından çok beklenmedik karşılanmış ve genelde büyülü olarak görünmüştür. Edison o zamanlarda yaşadığı şehir olan "Menlo Park'ın Büyücüsü" diye de bilinir. Edison'un fonografı kayıtlarını çok ince, kalay yaprağından yapılmış bir silindire gerçekleştirildiğinden kayıtlar sadece birkaç kez dinlenebilirdi. 1880'lerde balmumuyla kaplanmış karton silindirler kullanılan yeni modeller Alexander Graham Bell, Chichester Bell ve Charles Tainter tarafından üretilmeye başladı. Thomas Edison'un "Mükemmel Fonograf"ı yapmak için çalışmalarına devam etmesinin sebeplerinden biri de budur.

Thomas Edison özgür düşünceli biriydi ve yanlısıydı. İlahiyatçı kesimin çizdiği Tanrı portresine inanmıyordu ancak ulu bir güce olan inancından da şüphe etmiyordu. ruhu çok önemliydin varlığını kesinlikle reddediyordu. İnanışıyla ilgili pozisyonunu Hıristiyan inanışıyla saldırgan agnostisizm arasında bir yer olarak tanımlıyordu.

Menlo Park

Edison'un en önemli keşfi Menlo Park, New Jersey'deki ilk endüstriyel araştırma laboratuarıydı. Sürekli olarak teknolojik keşifler ve geliştirmeler-iyileştirmeler yapmak gibi özel bir amaç için kurulmuş ilk kurumdu. Edison birçok icadını resmi olarak bu laboratuarda üretmiş, birçok çalışanı onun direktifleri doğrultusunda bu icatların araştırma ve geliştirmesinde görev almıştır.

Elektrik mühendisi William Joseph Hammer, 1879 Aralık'ında Edisonun labaratuar asistanı olarak görevine başlamıştır. Telefon, fonograf, elektrikli tren, demir madeni ayıracı, elektrikli aydınlatma ve diğer birçok icatta büyük katkılarda bulunmuştur. Hammer'ı özel kılansa elektrik ampulünün icadındaki ve bu aletin geliştirme ve testleri sırasındaki çalışmalarıdır. Hummer 1880'de Edison'un lamba çalışmalarının şef mühendisi olmuş, bu mevkiideki ilk yılında Francis Robbins Upton'ın genel müdürlüğünü yaptığı fabrika 50.000 ampul üretmiştir. Edison'a göre Hammer elektrik ampulünün bir öncüsüdür. 1000e yakın patenti bulunmaktadır.

Vincent Van Gogh

       Brabant topraklarının Hollanda tarafında bulunan Groot Zundert köyünde 1849 yılından beri rahiplik eden Theodor Van Gogh, 1851de Saray mücellidi Carbentus'un kızı Anna Cornelia ile evlenmiş, bu izdivaçtan 30 Mart 1853te Vincent Willem doğmuştu. Van Gogh ailesinin kökleri 16. yüzyıla kadar uzanır. Bu adı taşıyanlar içinde ünlü kuyumcular, din adamları hatta sanat tabloları tacirleri bulmak mümkündür. Van Gogh'lar fakir ama dürüst, prensip sahibi ve birbirlerine bağlı insanlardı.

       Vincent daha yürümeye başladığı andan itibaren, başka çocuklara benzemeyen, garip bir yaradılışta olduğunu belli etmeye başladı. Yalnızlıktan hoşlanıyor, en ufak bir şey karşısında hırçınlaşıyordu. Saatlerce tek başına kırlara çıkar, kimsenin birlikte gelmesine tahammül edemezdi. Sadece kardeşi Theo’yu yanından kovmaya eli varmadığı için, yanı sıra yürümesine göz yumardı. Ama saatler süren bu gezintilerde ağzını açıp tek söz etmediği olurdu. Bu garip, inatçı huyu haklı olarak ailesini kuşkulandırıyordu. Okuma çağına gelince önce Groot Zundert köy okuluna, sonra da Zevenbergen’deki bir okula yatılı olarak verildi. Ailesi fakir olduğu için bir an önce hayata atılıp kendi yağında kavrulması gerekiyordu. Bu düşünce ile okuldan alınarak, Den Haag şehrinde bir galerinin müdürü olan Cent adındaki amcasının yanına çırak olarak yerleştirildi. Burası merkezi Paris’te bulunan ünlü Goupil galerisinin şubesi idi. Görevi, mağazaya gelen kitapları sandıklardan çıkarmak, arada bir rafların tozunu almak ve reprodüksyonları sıraya koymaktı. Boş vakitlerinde şehrin müzelerini dolaşmaya başladı. Böylece edebiyatla resim sanatına karşı içinde büyük bir heves uyandı Bu yıllarda bir müddettir Oosterwijck’e yerleşmiş bulunan kardeşi Theo’ya yazdığı mektuplardan her biri sanat tarihine geçmiş vesikalardır. Uzun monologlar şeklinde kaleme alınmış bu mektuplar öğretici bir hava taşımaktadır.

       1873 yılının mayıs ayında Goupil’in Londra şubesine gönderildi. Dickens’ın romanlarından tanıdığı sislerle kaplı bu dev şehir onu bir anda büyüledi. Londra’nın fakir mahallelerinde tarif edilemez bir perişanlık içinde yaşadıkları halde, her biri başlı başına bir hayat filozofu olan sefil insanlara karşı büyük bir yakınlık duydu. Aşk konusunda ilk hayal kırıklığını yine bu şehirde tattı. Oturduğu pansiyonun sahibinin Ursula Loyer adındaki kızına bir anda tutuldu. Kız da ona karşı yakınlık gösteriyordu ama sisli bir akşam vakti Thames nehri kıyılarında el ele dolaşırlarken Vincent’in evlenme teklifine Ursula korkunç bir kahkaha ile karşılık vererek sislerin arasında kaybolup gitti. Bu kahkaha Vincent’ın uzun müddet kulaklarında çınladı, kafasını altüst etti. O eve bir daha ayak basmadı. Şuursuzca Thames kıyılarında dolaştı durdu. Bu arada birkaç karalama ayptı, ama hepsini paramparça ederek nehrin bulanık sularına attı. Birkaç gün sonra Hollanda’ya döndü. Ailesi o arada tekrar göç etmiş, bu defa Etten kasabasına yerleşmişti.

       Ursula’nın hayali onu bir kabus gibi kovalıyordu. Zihni iyiden iyiye bulanmaya başlamış, bakışlarına garip bir ifade gelmişti. Çabuk sinirleniyor, en ufak bir şeyden nem kapıyordu. Onu avutan tek şey resimdi. Sehpanın başında her şeyi unutuyor, ama işini bitirince yeniden kara düşüncelere dalıyordu. Ekimde tekrar Londra’ya döndü, gidip Ursula’yı aradı ama boşuna… Kız Vincent’ın yüzünü bile görmek istemiyordu.

II

       Ruhi perişanlık içinde geçen kış aylarından sonra 1875 baharında Goupil şirketinin Paris’teki merkezine tayin edildi. Burada da inzivaya çekildi. Kimse ile konuşmuyor, kendi aleminde yaşıyordu. Tek başına Louvre Müzesine gider, klasik şaheserlerin karşısında saatlerce durur, onları büyük bir hayranlıkla izlerdi.

       Günler geçtikçe dine karşı eğilimi gittikçe arttı. Tek dostu olan Harry Gladwell adında genç bir İngilizle odasına kapanarak saatlerce kutsal kitaptan bölümler okumaya başladı. Çoğu zaman bütün bir gece devam eden bu kıraat, ertesi sabah yorgun düşmesine sebep olduğu için, iş gücünü belirli bir şekilde kırıyor, sinirini büsbütün bozuyordu. Müşteriye karşı lakayt davranmaya, olur olmaz yerde bağırıp çağırmaya başladı. Noel yortusuna doğru izin almaya bile gerek duymadan ailesini ziyarete gitmesi üzerine dönüşte patronu tarafından ilk ihtarını aldı. Kararsızlık içinde geçen birkaç aydan sonra yeniden Etten’a gitti. Bu defa patronunun ihtarına gerek kalmadı. Çünkü istifanamesini göndermişti.

       Ailesi Vincent’ın bu davranışına çok üzüldü. Hele din adamı olmak istemesine bir türlü akıl erdiremedi. Kardeşi Theo Vincent’ın ressam olmasını istiyordu. Ama Vincent’ın cevabı şu oldu: “Ben bu kararı tek başıma almıyorum. İçimde bulunan gizli bir kuvvet bunu bana emrediyor. Bu sebeple babam ve büyükbabam gibi rahip olmam gerekiyor.”

       Vincent ertesi sabah gazetelerde İngiltere’de çalışmak üzere Alman ve Fransız dillerini bilen bir öğretmen arandığına dair bir ilan okudu. Her iki dili de yeteri kadar bilmediği halde hiç vakit kaybetmeden Britanya adasına geçerek Kent eyaletindeki Ramsgate şehrinin bir yatılı okuluna yardımcı öğretmen olarak girdi. Burada daha çok fakir aile çocukları okuyordu. 1876 yılı temmuzunda aynı okul Londra’nın en sefil kenar mahallelerinden biri olan Isleworth’a nakledildi. Vincent burada da işine devam etti. Okulun müdürü, tam Charles Dickens’ın romanlarında yaşattığı cinsten, katı yürekli, gaddar bir adamdı. Bir gün, Vincent’dan öğrencilerin evlerine giderek ailelerinden ders paralarını tahsil etmesini istedi. Vincent idrar ve pislik kokan bu yıkık dökük perişan evlerden daha ilkine ayak basar basmaz irkildi. Gözlerinin önüne serilen bu sefalet tablosu karşısında dili tutuldu. Öteden beri beslediği merhamet duyguları ile dine karşı olan eğilimi bir anda doruğa ulaştı. Artık kararı kesindi. Kendini tamamen dine verecek, yani rahip olacaktı.

       Öğretmenlikten istifa ederek Jones adındaki bir metodist rahibin evine taşındı. İngilizce’yi son derece kötü konuştuğu ve aslında da iyi bir hatip olmadığı halde, fakir mahallelerde, sokak ortasında dini sohbetler yapmaya başladı. Bu konuşmalarında hüzünle ıstırabı, neşe ve mutlulukla kıyaslıyor, bunların çözümlüyor, değerlendiriyordu. Böylece dinleyenlere manevi destek olmaktan çok, istemeyerek, yaralarını büsbütün deşmiş oluyordu.

       Yağmur, çamur, kar, fırtına demeden aylarca bu amatör Mesihlik görevine devam etti. Sonunda da hem ruhen hem bedenen hastalandı. 1876 yılının noelinde perişan bir halde Hollanda’ya döndü. Bir süre Etten’da ailesinin yanında dinlendi. Ama bu aile yetişkin bir insanı uzun müddet besleyecek kadar varlıklı olmadığı için, hiç değilse cep harçlığını çıkarabilecek bir iş tutması gerekiyordu. 1877 yılı başında Dordrecht’teki bir kitapçı dükkanına tezgahtar olarak girdi. Ama burada da sadece birkaç ay barınabildi. Öylesine dine bağlanmıştı ki, papazlar gibi, kapkara cüppeler giyerek dolaşıyordu. Oğullarının bu davranışı karşısında artık başka çıkar yol bulunmadığını anlayan aile, nihayet Vincent’ın rahip olma isteğine boyun eğdi. Amsterdam Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin Protestan Teolojisi Bölümü’ne devam edebilecekti.

       Amsterdam’a giderek amcası Jan’ın evine yerleşti. Üniversite kabul imtihanlarına hazırlanmaya başladı. Okulu vaktinden önce bıraktığı için Yunanca ve Latince’yi kendi kendine öğrenmesi gerekiyordu. Kahredici bir azimle geceyi gündüze katarak çalıştı. İğne, ipliğe dönmüş, sinirleri keman yayı gibi gerilmişti. Grek ve Latin dillerinin temel kurallarını iyiden iyiye öğrenmiş, sınav için lazım olan öbür konulara da gerektiği gibi hazırlanmıştı. Ama sonuç yine de bütün umudunu bir anda kırdı. 1878 Temmuzunda imtihanı verdiği halde, kabul edilenler listesinde adı yoktu, yani üniversiteye alınmamıştı. Hedefine ulaşamamış olmanın üzüntüsü içinde kıvranırken Brüksel’de kısa zamanda misyoner yetiştiren bir okulun bulunduğunu öğrendi. “İnsanlığın ıstırabını dindirmek için rahip olmak şart değil ya” diyerek Brüksel’e gitti. Niyeti üç ay süren bir kurstan sonra Borinage’daki maden ocaklarında, boğaz tokluğuna en sefil şartlar altında çalışan amelelerin arasında misyonerlik görevine başlamaktı. Ama işler bu defa da dilediği gibi yürümedi. Brüksel’deki okulda Fransızca’sını yetersiz, konuşma tarzını acayip ve tutarsız buldular. Vincent’ın gerçekten de kendine has bir dili vardı. Konulara dosdoğru girer, kelimeleri süslemeye lüzum duymadan gelişi güzel konuşurdu. Bu nedenle “Evangeliste” unvanını da alamadı. Vincent’ın bu durum karşısında sinir buhranları büsbütün arttı. Oğlunun bu işe layık görülmemesi babasının da mesleki gururunu iyice zedeledi. Rahip Van Gogh hemen Brüksel’e giderek Protestan kiliseleri başrahipliğine bu konuda bir dilekçe verdi. Neticede Vincent’a hiç değilse “Serbest Vaiz” unvanı tanındı ve Mons şehri civarında bir kasabaya atandı. Böylece arzusu gerçekleşiyor, Borinage bölgesinin perişan maden ocaklarındaki görevine başlıyordu.

       Bu pis, sefil yerin basit insanları arasında temiz pak, itinalı kıyafeti ile kendinden utanmaya başladı. Bir bavuldan ibaret giyim eşyasını komşularına dağıttı. Kendine kaba çuhadan bir pantolon dikti, sırtına eski bir asker ceketini geçirdi ve sefil bir barakada oturmaya başladı. Ocağın kenarına kıvrılıp yatıyor, odasını süpürmeye, elini yüzünü yıkamaya bile lüzum görmüyordu. 50 franklık cılız maaşını bu fakir insanlara dağıtıyor, vaktinin büyük bir kısmını yatalak hastalara kutsal kitaptan bölümler okumakla geçiriyordu. Çevresindeki bu sefalet tablosu sanat yönünden de hayal aleminde etkiler yapmıştı. Çöplükten paçavra ile yanmış taş kömürü toplayan kadınların ıstıraptan şekil değiştirmiş yüzlerini, paramparça kılıkları içinde zıpzıp oynayan yüzü gözü kirli çocukları, bumburuşuk ihtiyarları birer karakter tablosu halinde çizmeye başladı. Vincent’ın zorla sefaleti benimsemek kaygısıyla öz kalıbından sıyrılması basit köylüleri bile hayrete düşürmüştü. Kendisini çok sevmekle beraber, ona gerçek bir din adamı gözüyle bakan pek yoktu.

       1879 yılı ocak ayında yine aynı bölgedeki Wasmes kabasına rahip yardımcılığı göreviyle atandı. Burada da aynı hayatı sürmeye devam etti. Vincent’ın misyon çalışmalarının yankıları kısa zamanda uzaklara kadar ulaştığı için, bağlı bulunduğu kilise bu idealist gencin çalışmalarını yakından görebilmek için Borinage’a bir müfettiş gönderi. Ama müfettiş Vincent’ın bu zoraki sefaletini yersiz bulduğu için hakkında bir rapor hazırlayarak kilise başkanlığına yolladı. Bu raporda Van Gogh’un tutumu “mistik bir çılgınlık” olarak adlandırılıyordu. Öte yandan alışık olmadığı bu yaşam tarzı ve bilhassa müthiş sigara tiryakiliği sağlık durumunu endişe verecek şekilde bozduğu için kiracısı bulunduğu fırıncı ustasının karısı bir mektupla durumu ailesine bildirdi. Üç gün sonra Wasmes’a gelen babası bir deri bir kemik haline gelmiş olan oğlunu basit bir ot minderin üstünde yatar bulunca hemen kendisiyle birlikte eve dönmesini istedi. Vincent fazla diretmeyerek evinin yolunu tuttu. Van Gogh’un misyonerlik hayatı da böylece sona erdi.

 III

      Artık ağır ağır dinden ayrılıyor, kendini daha çok resim sanatına veriyordu. Ama bu konuda yeteri kadar bilgisi yoktu. O sırada kuzey Fransa’daki Courrieres kabasında Jules Breton adında vasat bir ressam yaşıyordu. Vincent, tablolarının taşıdığı sosyal karakter sebebiyle bu adamdan nedense çok hoşlanıyordu. 1880 kışında parasız pulsuz ve yaya olarak bu ressamla tanışmak amacıyla yola çıktı. Geceleri köy evlerinin samanlıklarında veya açık havada yattı. Ama Courrieres’a kadar geldiği halde, nedense Jules Breton’un kapısını çalmadan geri döndü. Bu gezisinde Fransa’da gökyüzünün Borinage’ın isli, bulanık göğü ile kıyaslanamayacak kadar berrak ve parlak olduğunu keşfetti.

       Bir süre köy köy, kent kent serseriler gibi dolaştı. Nihayet bir gün kendini tekrar aile ocağında buldu. O sırada Paris’te oturan Theo’dan bir mektupla bir miktar para aldı. Çoktandır ihmal ettiği bu müşfik kardeşinin davranışı onu çok utandırdı. Hemen uzun bir cevap yazdı. Bu mektubunda başarısızlıklarından, ıstırabından dem vuruyor, bu durumunun düzeleceğini umut ettiğini, artık kendini tamamen resme vermek istediğini yazıyordu.

       Tek başına daha fazla çalışamayacağını anlayınca Brüksel’e gitti. Bu yeni çevrede ruhi bakımdan belirli bir huzura kavuşan Van Gogh birkaç ay verimli olarak çalıştı. Ama çok geçmeden tekrar buhranlı günler başladı. Avunmak için 1881 Nisanında Etten’a dönünce bu buhran büsbütün arttı. Çünkü genç bir dul ve bir çocuk annesi olan kuzenine aşık olmuştu. Ölen kocasına çılgınca bağlı bulunan bu kadın, Vincent’ın evlenme teklifini reddedince bu korkunç krizler yeni baştan yoklamaya başladı. Ahlak kurallarını her şeyin üstünde tutan babası ile de bu arada adeta saç saça baş başa geldiler.

       Aynı yılın Aralık ayında Den Haad’a giderek Mauve, Breitner, de Brock gibi sanatçılarla birlikte çalışmaya başladı. Ama bütün bu ressamların akademik anlamından kısa zamandı usandı. Günlerden bir gün korkunç bir sinir krizi sonunda Mauve’un atölyesindeki bütün heykelleri kırdı, resimleri paramparça etti. Oysa dayısı olan Mauve onu büyük bir şefkatle bağrına basmış, yedirmiş içirmiş, bir dediğini iki etmemişti. Bu sıralarda Vincent’ın hayatına yeni bir macera karışmış bulunuyordu. Model olarak kullandığı Christine adında sefil bir fahişe ile yaşamaya başladı. Kısaca Sien adını taktığı bu kadın başka bir adamdan hamile kalmıştı. Vincent sevgisine karşılık vermek istemeyen diğer kadınlara karşı beslediği duyguları şimdi bu kadına karşı besliyor, üstelik de acıyordu. Sorrow adı ile ün salmış olan çıplak resim, bu kadını insanlık kaderinin dehşet verici bir sembolü olarak canlandırır.

       Christine Temmuzda, Leyden şehrinde bir erkek çocuk doğurdu. Vincent bu çocuğun yaşayabilmesi için dilenciler gibi kapı kapı dolaşarak sulu boya resimlerinden birkaçını güçlükte sattı. Ama kadın kendini tamamen içkiye vererek güçlükle kazanılmış bu paraları yok etti. Oğlunun böyle aşağılık bir kadınla aynı çatı altında yaşamasını bir türlü hazmedemeyen rahip Van Gogh, Den Haag’a giderek bu kadını bırakması için oğluna adeta yalvardı. Ama Vincent babasının bu isteğini reddetti. Çünkü çocuğu taparcasına seviyordu. Bunu takip eden aylar Vincent için çok çetin oldu. Manevi ıstırap yetmiyormuş gibi açlık, perişanlık da yakasını bırakmıyordu. Christine bu arada başka erkeklerle de eskisi gibi pervasızca gönül eğlendirmeye devam ediyordu. 1883 Temmuzunda Vincent nihayet ağır bir şekilde hastalandı. Böylece Theo’nun da araya girmesiyle Sien’den ayrılmaya razı oldu. Babası bu sıralarda Katoliklerin çoğunlukta olduğu Nuenen şehrinde rahiplik görevine yeni başlamıştı. Vincent bu defa ailesinin yanında tam iki yıl kalacaktı.

IV

       Nuenen’de atölye olarak kullandığı rahipler lojmanının çamaşırhanesinde bir yandan daha çok köy hayatı ile ilgili konularda resim yapıyor, öte yandan da Dickens, Caryle, Beecher – Stowe gibi yazarların eserlerini okuyordu. Birçoklarının gözünde değersiz, geçimsiz, acayip bir insan olduğu halde, hayatından yine de memnundu. “Ahenk içindeyim. Bana sakin, temiz bir müzik gibi geliyor bu” diyordu. Ama bu ahenkli günler yine de uzun sürmedi. Kendisini hayat yolunda takip edecek olan kötü kader bir defa daha yakasına yapıştı. Pek güzel sayılmamakla beraber, son derece içli, duygulu bir insan olan Margot adındaki komşu kızı kendisine aşık oldu. Vincent kızı sevmediği halde acıdığı için evlenmeyi kabul etti. Bu defa da ailesi araya girerek kızı eve kapattı. Margot intihar teşebbüsünde bulunduysa da ölmeden kurtarıldı. Vincent’ın son aşk macerası da böylece bitti. Bunu birkaç ay sonra daha büyük bir felaket takip etti. 27 Mart 1884’te olarak babası öldü.

       Sanatçının garip mizacı çevresinde endişe uyandırmaya başlamıştı. Bölgenin Katolik kiliseleri başrahibi, cemaatine dahil bütün genç kızları bir araya toplayarak bu çılgın ressama modellik etmemelerini, aksi halde bir daha kiliseye ayak basamayacaklarını kesin bir dille bildirdi. Bunun üzerine korkudan kapısını çalan olmadı. Loş atölyesinde tek başına çalışıyor, kendi kendine yüksek sesle nutuklar veriyor veya okuyordu. Bu çağda yaptığı resimler tam içinde yaşadığı çevreye uygundu. Kapkara bulutları ile haşin, abus çehreli tabiatı ve içinde yaşayan insanları yine koyu, kasvetli renklerle canlandırıyordu. Konular hep eşitti. Köy hayatından sahneler, Millet’den kopyalar, eşyaları günlük hayattan seçilmiş natürmortlar, yağmurlu, nemli Hollanda manzaraları. Seçtiği konulara sosyal bir hava vermekle beraber, oldukça sert çizgileriyle yer yer Daumier’i, hatta Frans Hals’ı hatırlatan tarafları vardı. Bu resimlerin en önemlisi olan Patates Yiyenler için ekspresyonizmin öncüsü diyenler bile vardır.

       Babasının ölümünden sonra Nuenen gibi gerici bir taşra şehrinde oturmanın vakit öldürmekten başka bir işe yaramayacağını anlayan Van Gogh, 1885 yılı Kasım ayında birkaç resim satmak umudu ile Anvers’a gitti. Muazzam limanı, hareketli havası, bilhassa Rubens’in resimleri ile Anvers ona ruhları ferahlatıcı bir meltem gibi geldi. Antikacıları, eski kitapçıları dolaşırken gözüne ilk defa Japon estampları ilişti. Bu sanata hayran kaldı. Burada kısa süre Karel Verlat’ın atölyesinde çalıştıktan sonra kardeşi Theo’dan aldığı bir mektup üzerine Paris’e gitti.

       Van Gogh 1886’dan 1888’e kadar kaldığı Paris’te hep Theo ile birlikte yaşadı. Hali vakti oldukça düzgün olan Theo, fakir kardeşi için paralanıyor, onu büyük bir şefkatle besliyordu. Uzun müddet yapayalnız yaşadıktan sonra gördüğü bu yakınlık Vincent’ı ruhi bakımdam da biraz huzura kavuşturmuştu. Dört ay müddetle çalıştığı Cormon atölyesinde Lautrec’le, Theo’nun yardımıyla da Monet, Renoir ve Pissaro ile tanıştı. Bilhassa Pissaro’dan açık renk dizileriyle, renk değerlerini ayırmak sanatını öğrendi. İşte böylece ilk defa olarak çağdaş sanatçıların çalışmalarıyla kendi denemelerini kıyaslamak, sanat konusunda tartışmak imkanı bulmuş oluyordu. Öte yandan Louvre’da çok sevdiği Delacroix ile Rembrandt’ın sanatını da aynı hayranlıkla incelemekteydi. Louvre’dan sonra en çok uğradığı yer Bing Galerisi idi. Çünkü burada çağın en ünlü Japon estampları koleksiyonu vardı. Bu sıralarda yaptığı resimlerde gelenekçi sanat karşı belirli bir yakınlık duyduğu görülür. Çıplak adlı tablo bunun bir örneğidir. Resimde henüz Van Gogh’a has o cüretli fırça, o pırıl pırıl renkler yoktur.

       1886 yazının son günlerinde bu şehirde, çoktandır sanatına hayran olduğu Gauguin’le tanıştı. Hemen dost oldular, hatta kendisine birlikte bir sergi açma teklifinde bile bulundu. Anquetin, Emile Bernard, Lautrec, Signac ve Seurat gibi sanatçıları da ikna ederek bir topluluk kurdular. O ana kadar Paris’te bütün gayretine rağmen tek resim satamayan Vincent, bu sergi ile mali durumunu biraz olsun düzeltebileceğini umut etti. Şimdi sıra sergiyi açacak uygun bir yer bulmaya gelmişti. Uzun çabalardan sonra Clichy Bulvarı’ndaki bir lokantanın duvarına asıldı. Ama çok geçmeden lokantacı resimleri olduğu gibi indirerek kapının önüne attı. Sebep olarak “Bu resimler karşısında müşterilerimin iştahı kapandı, dükkanıma uğramaz oldular. Onun için kaldırmak zorunda kaldım.” dedi.

       Bu başarısızlıklar dizisi Vincent’ın hevesini yeniden kırmaya başlamıştı. Huysuzluğu gün geçtikçe artıyor, davranışları Theo’nun bile sabrını taşırıyordu. İşte bu bezginlik içinde ilk intihar teşebbüsünde bulundu ama ölemedi. İlkbaharda Signac ve Emile Bernard’la birlikte sık sık açık havaya çıkarak manzara resimleri yaptı. Böylece biraz düzelir gibi oldu. Bu arada bilhassa Grande Jatte adasında oturan Seurat ile buluşuyorlar, sanat konusunda ilgi çekici sohbetler yapıyorlardı. Bu sırada yaptığı resimlerin en önemlilerinden biri olarak Pere Tanguy portresini sayabiliriz. Bütün çağdaş ressamların hamisi sayılan bu ünlü resim malzemesi tacirini Vincent Japon estamplarından aldığı ilhamla canlandırmış, tabloda tamamen empresyonistlerin açık, berrak renklerini kullanmıştır. Sonbaharın yaprakları dökmesiyle ruhu yeniden kararmaya başladı. Öte yandan içki ve sigara ile sağlığını iyiden iyiye bozmuştu. Kardeşinin sırtından geçinmek ağır geldiği için günlerce eve uğramıyor, dolayısıyla yeteri kadar beslenemiyordu. Nihayet Lautrec’in tavsiyesiyle Paris’i terk ederek güneye gitmeye karar verdi. Yeni hedefi Arles’dı.

V

       Van Gogh deyince akla her şeyden önce Arles gelir. Çünkü bu şirin güney şehrinde geçirdiği on beş ay, hayatının, bilhassa sanatının en önemli dönemidir. Arles’da her şey bambaşkaydı. Tabiat daima değişen bir ışıkla yıkanıyordu. Burada mavi gerçekten mavi, sarı gerçekten sarıydı. Kupkuru, kavruk tarlaları bile son derece çekici buluyordu. Mevsim kış olduğu için hava kuru ve soğuktu. Ayaza rağmen açık havada çalışmaktan zevk duyuyordu. Nisanda son kar tanecikleri altından tomurcuklar çatlamaya başlarken Japonya’da olduğunu sandı. Onun için yepyeni bir dünya olan bu yerde durmadan dinlenmeden çalışmaya devam ediyor, Theo’ya yazdığı bir mektupta şöyle diyordu: “Ağaçların çiçek açma mevsimi öyle kısa ki, bu harikulade tabiat olayı ile nasıl yarışacağımı bilemiyorum.”

       Kısa zamanda odasının duvarları pırıl pırıl resimlerle doldu. Mavi, elatun ve sarının hakim olduğu bu resimlerde başlıca konular ayçiçekleri ve kır çiçekleriyle kaplı tarlalardı. Yaz ayının ilk günlerinde civardaki Les-Saintes-Maries de – la – Mer kasabasına giden sanatçı burada ilk defa Akdeniz’i keşfetti. Sabahları erkenden kalkıyor, balıkçıların denize açılmalarını seyrediyordu. Sainte-Maries’nin kadınları onun nazarında Giotto’nun klasik kahramanlarından daha güzel, daha alımlıydı: “Deniz burada öylesine bambaşka ki” diyordu; “yeşil mi yoksa eflatun mu insan kestiremiyor. Akdeniz’i gördükten sonra renk konusunda hasis davranılamayacağını kesin olarak anladım.”

       Arles’a dönüşünde bu şirin şehir yazın tam ortasında bulunuyordu. Çevresindeki tabiata bu kere hakim olan renkler altın, bronz ve bakır, gökyüzü ise yeşile çalan maviydi. Gözün alabildiğine uzanan kuru, taşlı Crau Ovası’nda göğe yer yer yükselen koyu yeşil selviler karşısında büyük bir aşkla çalışıyor, kavurucu sıcağa rağmen tarlaların ortasında sehpa kurarak saatlerce adeta güneşle mücadele ediyordu. Gece bastırıp da el ayak çekilince o yatağına girmiyor, tekrar kırlara açılıyordu. Vincent’ın bu gece manzaraları arasında en önemlilerinden biri sayılan Yıldızlı Gece’yi hasır şapkasına bir mum takarak yapmıştır. İkinci önemli gece resmide Arles’da Kahvehane adlı eseridir.

       1888 Ekiminin yirminci günü Vincent’ın hayatında bir dönüm noktası sayılır. Çünkü bu Gauguin’in Arles’a geldiği gündür. Dostu Vincent’ı çok yorgun hatta bitkin buldu. Gerçekten de Vincent bir müddettir şiddetli baş ağrılarından şikayetçiydi. Gözleri de yanıyordu. Ama Gauguin’i yine de sevgiyle bağrına bastı, birlikte oturdular ve birlikte çalıştılar. Vincent’in savruk, derbeder karakterine karşılık son derece muntazam o nispette de muktesit bir adam olan Gauguin evin idaresi işini üzerine aldı. Resimlerinin satışından temin edecekleri kazancı bile paylaşacaklardı. Karar buydu. Gelelim çok geçmeden aralarındaki görüş farkı kendini göstermeye başladı. Sohbetleri kısa zamanda tartışma halini alıyor, şiddetli bir kavga olarak bitiyordu. Bu tartışmaların sebebi aslında bir incir çekirdeğini bile doldurmayacak kadar küçüktü. Gauguin mesela, Vincent’ın Daumier, Daubigny, Rousseau gibi sanatçılara karşı hayranlık duyduğu halde ne akla hizmetle Ingres, Raphael ve Degas’yı reddettiğini bir türlü anlayamıyordu. Montpellier Müzesi’nde Rembrandt konusunda yaptıkları bir tartışma sonunda öylesine kapıştılar ki civardan yetişip ayıranlar olmasaydı ikisinden birinin müzeden sağ çıkması belki de mümkün olamayacaktı.

       Ama yinede birbirlerine karşı kim gütmüyor, çabucak barışıyorlardı. Haftalar böylece geçti. 23 Aralıkta Vincent, arkadaşının bir portresini bitirmiş, akşam meyhanede karşılıklı birkaç kadeh absinth içmişlerdi. İşte o anda yeniden kafası kızan Van Gogh, arkadaşını ölümle tehdit etti. Gauguin ise bu sözleri sarhoşluğuna verip pek aldırmamıştı. Hatta Vincent’ın koluna girip onu eve götürmüş, yatağına yatırmıştı. Ama Vincent ertesi sabah özür dilediği halde, Gauguin artık buralarda duramayacağını, Paris’e dönmek istediğini söyledi. Gün boyunca aralarında gergin bir hava esti. Akşama doğru Gauguin biraz dolaşmak için dışarı çıktı. İşte o anda arkasında ayak sesleri duydu. Dönül bakınca Vincent’ın uyurgezer gibi üzerine doğru geldiğini gördü. Elinde koskoca bir ustura vardı. Göz göze geldikleri zaman Van Gogh bir an için olduğu yerde dondu kaldı, sonra geriye dönerek koşarak evine döndü. Bu usturayla kulağından bir parça kesti. Kesik parçanın kanını temizledikten sonra itina ile sararak Arles’daki genelevlerden birine götürdü ve iyi tanıdığı sermayelerden birine hediye etti.

       Dehşete kapılan fahişe bir anda bütün mahalleyi ayağa kaldırdı. Çok geçmeden olayı bütün Arles’da duymayan kalmadı. Korkudan geceyi başka yerde geçiren Gauguin ertesi sabah eve döndüğü vakit kapının önünde büyük bir kalabalıkla karşılaştı. Eşikte kan izleri vardı. Bir solukta içeri girdi. Vincent sapsarı kesilmiş yüzüyle yatakta hareketsiz yatıyordu. Yaklaşınca baygın olduğunu fark etti. Çok geçmeden ayıldı ve büyük bir sükunetle piposunu istedi. Birkaç nefes çektikten sonra kendisini almaya gelen jandarmalara karşı koymadan Saint-Paul hastanesinin yolunu tuttu. Başhekim Dr. Rey, Vincent Van Gogh’un korkunç dehasını keşfeden ilk insandı. Bu anlayışlı hekimin iyi bakımı sayesinde biraz sükunet bularak iki hafta sonra taburcu edildi. 1889 yılının 7 Ocak günü evine döner dönmez ilk işi Kesik Kulaklı Portre’yi yapmak oldu. Beşeri unsurlar bakımından bu resimle kıyaslanabilecek ikinci bir portre daha yoktur. Kesik kulağı gizleyen sargı, uçuk beniz, birbirlerine yakın ve boşluğa bakan gözler, itirafnamelerin en samimisi, en realistidir. Sanatçı bu resimle ilgili olarak kardeşi Theo’ya yazdığı bir mektupta: “Yaşayan bir ölüye benziyorum.” Diyordu. Bu portre gerçektende yaklaşmakta olan felaketin ilk habercisiydi.

VI

       Bundan sonra peşi peşine her biri ayrı birer alem olan resimler yapmaya devam etti. Boyaların en cüretlilerini çekinmeden kullanıyor, yepyeni renk dizileri meydana getiriyordu. Yalnız fırça ile yetinmiyor, spatülle, parmaklarıyla veya boya tüpünü olduğu gibi beze sıkmak suretiyle çalışıyordu. Ama bu da uzun sürmeyecekti. İkinci bir krizden sonra komşuları tekrar hastaneye kaldırılmasını istediler. Polis bu iş için gerekli işlemleri hemen tamamladı. Vincent, 1889 yılının 9 Mayıs günü Arles civarındaki Saint-Remy akıl hastanesine götürüldü. Aslında da Van Gogh, bu şartlar altında hayatının geri kalan kısmını bir akıl hastanesinde geçirmeye çoktan razıydı.

       Burada çok iyi muamele gördü, hatta kendisine özel bir oda bile verildi. Ama yalnızlık korkusunu yenmek için öbür hastalarla birlikte olmayı, onlarla konuşup dertleşmeyi tercih ediyordu. Burada geçirdiği günler aynı zamanda sanatının en verimli çağı oldu. 200e yakın tablo ve yüzlerce desen yaptı. Bu çalışma gücünü, kısa aralıklarla yoklayan üç büyük kriz engelledi. Bu kriz anlarında kendini tamamen kaybederek kömür tozlarının, çamurların içinde yuvarlanır, hatta boya tüplerini olduğu gibi yutardı. Korkunç bir ruh kompleksi altında eziliyordu. Çok şey olayım derken, hiçbir şey olamadığına inanan bu insanın ruhuna hükmeden karanlık sırları şöylece sıralamak mümkündü: Rahip olan babasının izinde yürümek istemiş, ama bu konuda kısa zamanda yenilgiye uğramıştı. Ressam olarak da aynı başarısızlığın kendisini beklediğinden korkuyordu. Van Gogh’a konan teşhis sara ve şizofreni olmakla beraber, hastalığı dış görünüşü bakımından had safhada değildi. Gerçekten de epilektik olduğu halde, klasik anlamda sara nöbetleri yerine, krizleri sadece fizik ötesi veya dini karakterde halüsinasyonlar şeklinde kendini gösteriyordu. Yani zararı çevresinden çok kendineydi. Ünlü ruh hekimi Jaspers, Van Gogh’un bu durumunu “Kişiliğin parçalanması, bölünmesi” olarak tarif etmiştir.

       Saint-Remy’de yaptığı resimlerde artık renkten çok ritme, harekete önem verdiği görülür. Çoğunu gardiyan refakatinde açık havada yaptığı bu tablolarda değişik bir anlam vardır. Fırçası büyük daireler çizmekte, gökyüzü ile yeryüzünü bir bütün halinde kaynaştırmaktadır. Servili Yol işte bunun bir örneğidir. Servi ağacı bu resimde adeta büyük helezonlar çizerek göğe yükselir. Krizler yokladığı zaman odasına kapatıldığı için demir parmaklıklı penceresinden bakarak çalışmaya devam etti. Bu manzaralarda özlemini çektiği Hollanda’nın havası sezilir. Bu arada Rembrandt’dan, Delacroix’dan, Millet’den, Daumier’den, Gustave Dore’den de kopyalar yaptı. Bunlarla, öteden beri beslediği sosyal ve dini idealini de gerçekleştiriyordu. Bu resimlerde kullandığı renkler daha ölçülü, daha yumuşaktır.

       Saint-Remy’de geçirdiği son haftalar içinde arzuladığını elde edememiş olmanın verdiği aşağılık duygusu tekrar geldi. Bu arada Theo’dan aldığı bir mektupta, Theo’nun bir oğlu olduğunu ve adını da Vincent-Willem koyduğunu öğrenince bu duygu büsbütün arttı. Hala kardeşine muhtaç olmak düşüncesi, içli sanatçıyı yiyip bitiriyordu. Aynı günlerde ise Saint-Remy tımarhanesine mutlu bir haber ulaşmıştı. Vincent’ın Kara Üzümler adlı resmi 400 Frank’a satılmıştı. Bu, ömrü boyunca alıcı bulan ilk ve son eseri olacaktı. Theo, kardeşinin günden güne kötüye giden sağlık durumundan endişe ettiği için, Auvers-sur-Oise’a naklini istedi. Bu konuda, dostu olan ruh hastalıkları uzmanı Dr. Gachet gereken yardımı göstereceğini vaat etti. Vincent alıştığı Saint-Remy’den güçlükle ayrılarak 17 Mayıs’ta Paris’e gitti. Gerek Theo, gerekse genç karısı Vincent’ı şefkatle karşıladılar. Ama büyük şehrin gürültüsü sinirlerini berbat ettiği için burada sadece üç gün kalabildi. Dördüncü günün sabahı Valmondois civarındaki Isle-Adam’da bulunan Auvers Köyü’ne gitti. Pissaro, Cezanne gibi sanatçıların şahsi dostu, aynı zamanda da amatör ressam olan Auvers Hastanesi Başhekimi olan Dr. Gachet ile Vincent daha karşılaşır karşılaşmaz kanları kaynaşıverdi. Tecrübeli hekim, Van Gogh’un sadece çalışma sayesinde şifa bulabileceğini anlamıştı. Kısa zamanda aralarında sıkı bir dostluk kuruldu. Dr. Gachet kendisini hastanede yatırmayıp Saint-Aubin adındaki kahvehanenin üst katında bir oda tuttu. Böylece bu anlayışlı ilim adamı sayesinde yine bağımsızlığına kavuşmuş oldu. Hummalı bir şekilde çalışmaya devam etti. Bu resimlerinde de hareket noktası renkten çok ritimdir. Kıvrak hatlar, helezonlar, daireler yine dikkati çeker. Bu arada Dr. Gachet’in son derece başarılı bir portresi ile, kendi portresini de son defa olarak yaptı. Yeşilimtrak mavi ile saç, sakalı meydana getiren kızıla çalan sarı, bu resmin ana renkleridir. İfade bakımından portre yepyeni bir vicdan muhasebesi şeklinde önümüze serilir.

       Vincent, Theo’nun her ay başı havale ettiği harçlık Haziranda gelmeyince Paris’e gitti. Ama kardeşinin kapısını çalarak “dilencilik” etmeye eli varmadı. Aç, perişan bir halde Paris kaldırımlarında dolaşırken Toulouse-Lautrec ve Emile Bernard’la karşılaştı, fakat onlardan da yardım isteyemedi. Böylece ister istemez tekrar Auvers’a döndü. Dr. Gachet demiryolları işletmesinde de hekim olarak görevli bulunduğu için haftanın belirli günlerinde civarda dolaşırdı. İşte o gün de yerine yoktu. Vincent, terkedilmiş olmanın ıstırabı içinde tarlalara çıktı ve Buğday Tarlasında Kargalar adlı son eserini yaptı.

       Artık hayata karşı fazla mukavemet edemeyeceğini anlamıştı. Karga vurmak bahanesiyle yanına bir tabanca alarak iki gün sonra aynı tarlaya gitti. Tabanca ile kargalara değil, kendi kalbine nişan aldı. Ama kurşun hedefini bulmadı ve ciğerini deldi. Kanlar içinde sürüne sürüne evine döndü. Felaketi haber olan Dr. Gachet’in oğlu hemen yanına koştu. Van Gogh geceyi sükunet içinde çok sevdiği piposunu içerek geçirdi. Bu durumda bile kendisine daha fazla yük olmamak için Theo’nun adresini vermek istemedi. Kötü haber yinede Paris’e ulaştı. Deli gibi Auvers’a gelen kardeşinin gözyaşları arasında 1890 yılı Temmuzunun 29. günü Vincent hayatını kaybetti.

********************************